نقش مرکز کاهش آسیب بانوان در میدان شوش تهران:منطقه 12 شهرداری تهران از لحاظ تاریخی، سیاسی، اقتصادی و مذهبی، “قلب تهران” محسوب می‌شود. “بازار تهران” که بزرگترین مرکز خرید و فروش کشور است و روزانه میزبان صدها نفر از شهروندان است، در این منطقه واقع شده است. اغلب سطح این منطقه را، بافت‌های فرسوده، خانه های متروكه، كوچه‌های تنگ و باریك و مكان‌های بلا استفاده تشکیل داده اند. به دلیل نفوذ ناپذیری بافت فرسوده محل، نوعی امنیت برای خلاف كاران ایجاد می‌شود كه به آنها امكان فعالیت های غیر قانونی می دهد. زیرا در هم بودن کوچه‌ها و تنگ و باریک بودن آنها، به نحوی نظارت نیروی انتظامی را كاهش می‌دهد و نه تنها قاچاقچیان بلكه دیگر گروه های اجتماعی نیز كه مستعد آسیب های اجتماعی هستند را به سمت خود جذب می نماید. طبیعی است افرادی كه در این بافت زندگی می كنند از وضعیت معیشتی مناسبی برخوردار نیستند، اكثر آنها بیكار بوده و از درآمد مناسبی ندارند. خیلی از ساکنین محلات این منطقه برای یافتن شغل و… از شهرهای اطراف مهاجرت کرده اند. اغلب خانواده های کودکان کار و زباله گرد در این منطقه سکونت پیدا کرده اند. بسیاری از خانه های قدیمی خالی مانده اند و تعدادی درگیر موارد قضایی و حل اختلاف ورثه هستند.

آسیب‌های اجتماعی در این منطقه در چرخش هستند، مثل همبستگی فقر و اعتیاد. همچنین آسیب های اجتماعی در این منطقه نسل به نسل چرخیده و انتقال یافته است. بدین شکل که والدین آسیب دیده اجتماعی، به جهت تربیت نامناسب کودکان، قراردادن کودکان در محیط های نامناسب، نداشتن روابط عاطفی مناسب با کودکان، عدم تامین مالی فرزندان و … موجب بازماندگی فرزندانشان از جامعه گردیده و فرزندانی آسیب دیده و یا در معرض آسیب را تربیت کرده اند. کودکان، نوجوانان و زنان در همزیستی با افراد آسیب دیده اجتماعی و هم خانگی با افراد مصرف کننده مواد، در معرض آسیب قرار گرفته اند و به مرور به ورطه آسیب گرفتار شده اند.

موقعیت جغرافیایی و شرایط این منطقه، زمینه های بروز جرم را در بعضی محلات فراهم ساخته است و رغبتی برای سكونت در آن باقی نگذاشته است. اغلب خریداران ملک ها برنامه تجاری برای خود در نظر می گیرند چراکه جهت اسکان با خانواده، نگران تامین امنیت آنها می گردند. لذا بعضی محلات منطقه به مکانی برای ارتكاب جرم، فروش مواد و قاچاق تبدیل شده، در پی آن در آن محلات آسیب های اجتماعی منطقه افزایش یافته و قابل توجه شده است. جدی ترین آسیب منطقه، که البته می توان از آن به عنوان آسیب جدی کشور و حتی دنیا نیز نام برد، “اعتیاد” است. پدیده سوء مصرف مواد بطور مستقیم و غیر مستقیم، کوتاه مدت و بلند مدت، کیفیت زندگی افراد را تحت شعاع قرار می دهد. اعتیاد یکی از جدی ترین آسیب های اجتماعی منطقه 12 شهرداری تهران است که هم مشکلات فردی برای مصرف کننده را در پی دارد و هم معضلی اجتماعی برای کل منطقه و شهر تهران است.

همواره سیاست هایی برای کنترل معضل اعتیاد در منطقه اجرا شده است اما نابسامانی های اجتماعی- اقتصادی کشور، دامنه افراد آسیب دیده را هر روز بزرگتر کرده و سیل آسیب دیدگان به این منطقه سرازیر می‌شوند که اثر بخشی برنامه ها را کاهش و مورد نقد قرار می دهد؛ به عنوان مثال در تعطیلات نوروز سال 1399 که کشور در بحران اپیدمی ویروس کوید 19 به سر می برد، با تعطیلی زندانها، کمپ ها، مراگز نگهداری و … منطقه 12 شهرداری تهران با مراجعه تعداد قابل توجهی از بی خانمان ها به ویژه مصرف کنندگان مواد مواجه شد.

به جهت تردد شبانه روزی مصرف کنندگان مواد در بعضی محلات این منطقه، شهرداری تهران اقدام به ساماندهی و برنامه ریزی هدفمند برای مراجعه کنندگان معتاد و بی خانمان نموده است. از جمله این اقدامات راه اندازی مددسرای ویژه بانوان و آقایان در منطقه است که هر شب پذیرای حدود 300 بیخانمان شهر هستند.

در رنج ترین قشر یک جامعه زنان آسیب دیده آن هستند که انواع نا امنی ها و تعرضات جسمی، جنسی، کلامی و روانی را تجربه کرده اند. شهرداری تهران برای در امنیت قرار گرفتن زنان آسیب دیده و بی سرپناه، زیر ساخت و فضاهایی با طراحی نسبتا مناسب را تحت عنوان مددسرا های بانوان، ایجاد کرده است که با همکاری سازمان بهزیستی استان تهران گاهی این فضا ها تبدیل به مرکز گذری روزانه، شلتر و سرپناه شبانه، مرکز توانمند سازی و اجتماع‌پذیری و کارگاه های مهارت آموزی شده است.

اعتیاد زنان را به دلیل ارتباط مستقیم و بیشتر با خانواده، باید جدی‌تر تلقی کرد و برای کاهش و کنترل آن اقدامات موثر انجام داد. گرچه اعتیاد زنان معضلی نوظهور نیست اما با توجه به این‌که اعتیاد زنان منجر به فروپاشی خانواده‌ها و در برخی موارد تولد نوزادان معتاد می‌شود، باید نسبت به آن با حساسیت بیشتری برخورد کرد. به همین جهت با تعامل بین سازمان بهزیستی و شهرداری، مددسرای بانوان منطقه12 شهرداری تهران تبدیل به “مرکز جامع کاهش آسیب بانوان” گردید که به عنوان اولین مرکز در کشور افتتاح شد تا تاثیرات آن مورد بررسی قرار گیرد. تبدیل ساختمان تالار پذیرایی یاس به مددسرای بانوان و مرکز جامع کاهش آسیب بانوان اقدام موثری برای ارتقا کیفیت زندگی زنان آسیب دیده و کودکان در معرض آسیب بوده است.

این مرکز به صورت هدفمند خدمات رایگان شبانه روزی به زنان و کودکان آسیب دیده بی سرپناه مراجعه‌کننده، ارائه می نماید. هدف اصلی، کاهش آسیب های ناشی از اعتیاد است اما مرکز به جهت استقرار در محل پر آسیب شهر، میزبان حضور شبانه روزی بیش از 100 زن و کودکی نیز شده است که به دلایلی همچون کهولت یا صغر سن، بیماری های اعصاب و روان و معلولیت های جسمی – حرکتی و … بی سرپناه بوده و در معرض آسیب های متعدد قرار دارند. تردد مددجویان آزاد و خروج از مرکز داوطلبانه است و حضور مددجویان در مرکز به تمایل آنها جهت دریافت خدمات بستگی دارد. تلاش این مجموعه علاوه بر تامین سرپناه و خدمات اقامتی (خواب، غذا، پوشاک، بهداشت و نظافت افراد)، رسیدگی به وضعیت مشکلات اجتماعی از طریق اقدامات مددکاری و مشکلات روانی زنان و کودکان مراجعه کننده نیز هست؛ تا از این طریق سطح سلامت روانی- جسمانی آنان و همچنین کیفیت زندگی ساکنین منطقه افزایش یابد.

از 19 مرداد سال 1398 موسسه کاهش آسیب نور سپید هدایت اجرای مددسرای بانوان منطقه را به شکل “مرکز جامع کاهش آسیب بانوان” برعهده داشت. تا 19 مرداد سال 1399 تعداد 694 پرونده برای زنان بی‌سرپناه مراجعه کننده تشکیل شده که 237 پرونده فعال است یعنی فرد آسیب دیده به صورت مداوم حداقل یک بار در هفته به مرکز مراجعه و خدمات دریافت می نمایند. این بدان معنا است که حدود 700 زن بی سرپناه آسیب دیده کشور در طول یک سال در خیابان نمانده و مورد تعرض، تحقیر و آزار و اذیت روانی و جسمانی قرار نگرفته اند؛ گرسنه و تشنه نمانده اند و به خاطر غذا و حتی یک لیوان چای مرتکب خلاف، دزدی و تن فروشی نشده اند؛ به گروه های خلافکار، قاچاقچیان، سر دسته ها و صاحبان پاتوق ها پناه نبرده اند و در امنیت روزگار گذراندند، کودکانشان را در امنیت نگهداری کردند و بابت نیازهای اولیه زندگی در تنگنای اخلاقی-اجتماعی نمانده اند.

زنان مراجعه کننده به این مرکز، آموزش های مداوم و رایگان در مورد اعتیاد، رابطه جنسی، بارداری، انتخاب شریک زندگی، فرزند پروری، مهارتهای زندگی، افزایش تاب آوری، کاهش وسوسه عود، کاهش استرس و بیماری های عفونی و منتقله از راه جنسی را دریافت کرده اند. برای دریافت خدمات تخصصی به مراکز مختلف ارجاع شده اند و خدمات مددکاری اجتماعی و مشاوره را رایگان دریافت کرده اند. نیازهای بهداری و پزشکی شان مرتبا چک شده، به مراکز درمانی ارجاع شده اند و در موارد پرخطر به اورژانس ارجاع شده و از مرگ شان پیشگیری بعمل آمده است. طی یک سال گذشته زنان ته خطی مصرف کننده مواد که همه چیزشان را بالای مواد داده اند، به ترک اعتیاد و درمان تشویق و ترغیب شده و داوطلبین به مراکز درمان مجاز سازمان بهزیستی معرفی شده اند.

دختران فراری از منزل و مراجعه کننده از شهرستانها که هنوز چیزهایی برای از دست ندادن داشته اند با خدمات شبانه روزی همکاران مرکز به خانه بازگردانده شدند. زنان بهبود یافته از اعتیادی که خانواده موثر و حامی نداشته اند و یا خانواده مصرف کننده مواد بوده اند، در مرکز اقامت داشته، توانمند و جامعه پذیر شده و زندگی مطابق با هنجارها و عرف جامعه را تجربه کرده اند. زنان آسیب دیده بی سرپناه از طریق کارگاه های حرفه آموزی در این مرکز مهارت آموخته اند، عزت نفس پیدا کرده و درآمد حلال به دست آورده اند.

هرچند که وجود مددسرا در محله شوش مزاحمت هایی را برای ساکنین و ارگان هایی در پی داشته است اما مددسرای بانوان منطقه 12 خانه امید زنانی شد که فرجامی برای خود نمی دیدند، افرادی که سرخورده و مطرود جامعه بودند، دیده نمی شدند؛ اما در محله شوش سرایی برای آنان درنظر گرفته شد که سامان یافتند، دوباره عزیزانشانشان را بدست آوردند و عزیز کسانی شدند که شبانه روز در خدمت آنها بودند. این مرکز به زنان آسیب دیده و کودکان در معرض آسیب شهر امنیت و آسایش هدیه داد که کرامت انسانی و حرمت زنانه شان را مجددا بدست آوردند، همدلی اجتماعی پیدا کنند، زنده و سالم بمانند، آموزش ببینند تا فرصت تغییر سبک زندگی تلخ خود را بدست آورند و به انتخاب شیوه بهتر زندگی ترغیب شوند.
سپیده علیزاده کارشناس ارشد روانشناسی – مرداد 99